Baskın ve çekinik gen
Genetik biliminde dominantlık ve baskınlık olarak nitelendirilen bir genetik ilişkiyi ilgilendiren baskın ve çekinik gen tanımlaması, canlıların hangi karakteristik özelliklere sahip olacağını belirleyen gen dizilimini ifade etmek için kullanılır. Baskın gen canlının “genotipini” belirleyen ve moleküler düzeydeki işlemler sonucunda kalıtımsal özelliklerin alındığı geni tarif etmektedir. Moleküler biyoloji ve genetiği ilgilendirdiği için aslında son derece karmaşık işlemlerin dahil olduğu bir süreç olan genotip belirlenmesi, akıl sınırlarını zorlayacak kadar kompleks atomaltı olaylar sonucunda gerçekleşen ve insanı hayrete düşüren bir biçimde canlının hangi karaktere sahip olacağını belirleyen zincirleme bir reaksiyondur. Canlının ailesinden aldığı iki farklı gen yapısı arasından bir gen baskın olmakta ve bu canlının dünyaya gelirken hangi genotipe sahip olacağını belirlemektedir.
Baskın ve çekinik gen kavramlarını daha iyi anlamak için genotip olarak isimlendirilen genetik yapının bilinmesi gerekir. Kalıtyapı ya da Soyyapı şekinde Türkçe isimleri de olan genotip, canlıya ait olan tüm genetik yapıyı ifade etmek için kullanılan bir tabirdir. Hücre içinde sadece tek bir DNA değil, birden çok DNA yapısı bulunmaktadır. Bir hücre içinde aynı DNA yapısına bağlı olan genler ile farklı DNA yapısına bağlı olan gen dizilimleri; bağlı ve bağımsız genler olarak isimlendirilir. Bu genler proteinlerin ve enzimlerin ne kadar ve nasıl sentezleneceğini kontrol eder ki, bu protein ile enzimlerin sentezlenmesi ile canlının fenotipi yani “dış yapısı” oluşmaktadır.
DNA yapısındaki bağlı ve bağımsız gen dizilimleri, canlının da dış yapısının nasıl oluşacağını belirler. Baskın yani dominant genler kendi varlığını ortaya koyarak protein ve enzim sentezini kontrol eder ki, bu şekilde de canlının fenotipini yani dış yapısını belirler. Çekinik genler yani “resesif” gen ise bu sentez süresinde etki etmez (homozigot hal hariç). Canlının ailesinden aldığı A ve B geni; bu canlının AA, BB ya da AB genotipe sahip olmasına neden olur. Söz konusu genler A ve B iken canlının bu üç genotip dışında farklı bir dış yapıya sahip olması mümkün değildir.
Canlının ailesinden aldığı A ve B geni ile oluşturması söz konusu olan AA ve BB genotipleri birbirinden farklı ise; canlının genotipinin AB iken fetotipi yani dış yapısı tıpkı AA genotipine benzemesi durumda bakın geni de A demektir. Bu halde B geni çekinik yani resesif demektir. Ailesinden AA ve BB genotiplerini alan canlının kendi genotipi AB ise ve dış yapısı da tıpkı BB genotipine benziyorsa, bu durumda da B geni baskın ve A geni de resesif demektir.
