Mutasyon çeşitleri

Biyoloji biliminde mutasyon, canlıların genomlarında yer alan DNA veya RNA dizilimini kalıcı olarak etkileyen değişimler olarak tanımlanır. Türkçede değişim olarak da geçen mutasyona maruz kalan canlılara ise “mutant” denmektedir. Canlıların DNA ya da RNA dizilimini kalıcı olarak etkileyen değişimler temel iki bölüme ayrılır: somatik mutasyon, germ hattı mutasyonu. Somatik olarak tanımlanan mutasyon türleri kalıtsal değildir çünkü bu tür mutasyonlarda değişim yalnızca canlının doku hücrelerinde gerçekleşir. Doku hücrelerinin mutasyona uğraması halinde bir sonraki nesil bu durumdan etkilenmeyeceğinden somatik mutasyonlar da kalıtsal etki yaratmamaktadır.

Bedensel mutasyon olarak da bilinen somatik değişimlerden farklı olarak germ hattı mutasyonlarında bir sonraki nesil de mutasyon sürecinden etkilenir. Eşey hücresi veya üreme hücresi mutasyonu gibi isimlerle de anılan germ hattı mutasyonu, doğrudan canlının eşey hücrelerinin değişime uğramasına neden olmaktadır. Germ hattı mutasyonu geçiren canlılarda sonraki nesillerde de bu değişimin etkileri görülmektedir.

Canlıların kalıtsal özelliklerinin oluşmasını sağlayan gen dizilimleri çok çeşitli nedenlerden ötürü bozulabilmektedir. DNA replikasyonu sırasında oluşan hatalar, mayoz bölünme esnasında gelişen hatalar, DNA onarımı, virüsler, X ışınları, ultraviyole ışınımlar, ani sıcaklık değişimleri ve mutajen kimyasallar gibi çok çeşitli nedenler, canlının genetik şifresinde bozulmalara neden olabilmektedir. Tüm bu nedenlerin haricinde biyoloji biliminde “hipermutasyon” olarak tanımlanan organizmanın kendi kendine geliştirdiği süreçler de, genetik şifrede değişim yaşanmasına sebep olabilir.

DNA tarafından sentezlenen enzim ve proteinlerin bozulmasına neden olan etkenler, ilerleyen süreç içinde canlıda mutasyon sürecinin başlamasını sağlar. Protein ve enzimin yapısındaki değişimler canlının metabolizma faaliyetlerinin farklılaşması manasına gelmektedir. Kromozom yapısındaki değişimler, gen dizilimindeki farklılaşmalar ve kromozom sayısının değişmesi biyolojinin biliminin “mutasyon” olarak tanımladığı durumlar arasındadır. Germ hattı mutasyonu olarak tanımlanan kalıtsal etkiye sahip olan değişimler; genom, kromozom ve gen mutasyonu olarak üç farklı başlık altında incelenmektedir.

Günümüzün modern teknoloji ürünü cihazlardan yararlanan ve biyoloji biliminin en önemli alanlarından biri olan genetik araştırmalar, canlılarda görülen mutasyon çeşitlerinin yakından incelenmesini ve bu süreçlerin nasıl geliştiğinin anlaşılmasını sağlamıştır. Bilimadamlarının mutasyon üzerine yaptığı araştırmalarda genellikle mantarlar, virüsler, bakteriler, fareler, bitkiler ve meyve sinekleri kullanılır. Modern teknoloji sayesinde hücresel boyuttaki canlılar üzerinde araştırma yapma imkanına sahip olan bilim insanları, mutasyon hakkında her geçen gün daha da fazla bilgi edinmektedir. Kolay bulunabilen ve üzerinde çalışılması basit olan bu canlılar, bilimadamlarının çok daha hızlı ve net sonuçlar elde etmesini sağlamaktadır.

Rahnansaika